วันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2418 (ค.ศ. 1875) ได้จารึกเป็นอีกหน้าสำคัญในประวัติศาสตร์วิทยาศาสตร์และดาราศาสตร์ของไทย เมื่อปรากฏการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงได้พาดผ่านผืนแผ่นดินสยาม สร้างความตื่นตะลึงและเป็นแรงบันดาลใจให้เกิดการศึกษาดาราศาสตร์อย่างจริงจังในประเทศ
สุริยุปราคา (Solar Eclipse) คือปรากฏการณ์ที่ดวงจันทร์โคจรมาอยู่ในแนวเดียวกับดวงอาทิตย์และโลก จนบดบังแสงอาทิตย์ที่ส่องมายังโลกโดยสิ้นเชิง ปรากฏการณ์ที่ดวงจันทร์บดบังดวงอาทิตย์ทั้งหมดนี้เรียกว่า สุริยุปราคาเต็มดวง (Total Solar Eclipse) ซึ่งเป็นเหตุการณ์ทางธรรมชาติที่หาชมได้ยากและน่าอัศจรรย์
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ สยามยังขาดความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับปรากฏการณ์ทางดาราศาสตร์ การเกิดสุริยุปราคาเต็มดวงในครั้งนั้นจึงเป็นเรื่องที่สร้างความประหลาดใจและอาจนำไปสู่ความเชื่อต่างๆ นานา อย่างไรก็ตาม ด้วยสายพระเนตรอันยาวไกล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเล็งเห็นถึงความสำคัญของการศึกษาและวิทยาการสมัยใหม่ พระองค์ทรงทราบล่วงหน้าถึงการเกิดสุริยุปราคาครั้งนี้จากการคำนวณของนักดาราศาสตร์ชาวตะวันตก
ด้วยพระราชดำริที่กว้างไกล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดเกล้าฯ ให้มีการเตรียมการสังเกตการณ์สุริยุปราคาครั้งสำคัญนี้อย่างเป็นทางการ โดยมีการเชิญนักดาราศาสตร์ชาวต่างชาติผู้เชี่ยวชาญมาร่วมสังเกตการณ์ ณ แหลมเจ้าลาย (ปัจจุบันคือแหลมผักเบี้ย) เมืองเพชรบุรี และจากหลักฐานที่ค้นพบ สันนิษฐานได้ว่าสถานที่ตั้งกล้องโทรทรรศน์เพื่อสังเกตสุริยุปราคาเต็มดวงในครั้งนั้นคือบริเวณ “บ้านหนองตะพุก” หมู่ 7 ตำบลหาดเจ้าสำราญ อำเภอเมืองเพชรบุรี ในโอกาสนั้น ราชบัณฑิตสมาคมแห่งกรุงลอนดอนได้ตอบรับพระราชหัตถเลขา ส่งผลให้นักดาราศาสตร์ผู้มีชื่อเสียงหลายท่านเดินทางมายังสยาม อาทิ อาเทอร์ ชุสเตอร์, แฟรงก์ เอดวาร์ด ลอตต์ และ เฟรเดอริก บีสลีย์ นอกจากนี้ ยังมีคณะนักดาราศาสตร์ชาวฝรั่งเศส นำโดย ดร.ปีแยร์ ฌองแซน ซึ่งเดิมตั้งใจจะไปสังเกตการณ์ที่ประเทศพม่า แต่เนื่องจากการติดต่อสื่อสารขัดข้องจึงเปลี่ยนเส้นทางมายังประเทศไทยแทน
เหตุการณ์สุริยุปราคาเต็มดวงในประเทศไทยเมื่อ 150 ปีก่อน ถือเป็นหมุดหมายสำคัญที่สะท้อนให้เห็นถึงพระราชปณิธานอันแน่วแน่ในการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ของพระมหากษัตริย์ และความกระตือรือร้นในการเรียนรู้ของสังคมไทย ปรากฏการณ์ครั้งนั้นได้จุดประกายความสนใจในดาราศาสตร์แก่คนไทยรุ่นต่อมา และเป็นแรงผลักดันให้เกิดการพัฒนาองค์ความรู้และสถาบันที่เกี่ยวข้องกับดาราศาสตร์ในประเทศไทยจวบจนปัจจุบัน
แม้กาลเวลาจะล่วงเลยมานานแล้ว แต่ความทรงจำและความสำคัญของสุริยุปราคาเต็มดวงครั้งนั้นยังคงอยู่ในความทรงจำ การรำลึกถึงเหตุการณ์นี้เป็นโอกาสอันดีที่จะได้ตระหนักถึงความก้าวหน้าทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีที่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง รวมถึงเป็นการส่งเสริมให้คนรุ่นใหม่หันมาสนใจและศึกษาดาราศาสตร์และอวกาศมากยิ่งขึ้น เพื่อต่อยอดองค์ความรู้และสร้างสรรค์สิ่งใหม่ๆ ให้กับประเทศชาติต่อไป
ข้อมูลอ้างอิง: หนังสือจดหมายเหตุดาราศาสตร์สยามประเทศ รัชกาลที่ 5 ถึงรัชกาลที่ 8
